نقد فیلم

ارتفاع پست ـ ابراهيم حاتمی کيا
* * *
دو
پروپاگاند
حاتمی کيا را بايد بی ترديد هنرمند زمان خود دانست که بی پروا در منازعات قدرت شرکت می کند و از جناحی که به هر دليل می پسندد، به خوبی جانبداری می نمايد. آژانس شيشه ای ديروز و ارتفاع پست امروز شواهد خوبی بر اين مدعايند. چرا که در هر دو آنچه که با صراحت لهجه و بدون پرده پوشی و مماشات بيان می شود مواضع جناح راست است. و گر نه سيمای هميشه عبوس لاريجانی برای چه بايد اينچنين به روی او گشوده و خندان باشد؟

مواضع جناح راست را می توان مو به مو در ارتفاع پست مرور کرد که در اينجا به آنها اشاره می کنم.

يک) جناح راست معتقدست مهمترين مشکل کشور، مشکلات اقتصادی و معيشتی مردم است. بگذريم از اينکه آيا واقعاً جناح راست دلش برای مردم و فقر و فاقه آنها می سوزد يا اينکه داستان چيز ديگری است؟ اما گره اصلی داستانی که حاتمی کيا برايمان بازگو می کند کجاست؟
از قضا مهمترين مسئله قاسم (قهرمان ارتفاع پست) و همراهانش که قيد يار و ديار را زده اند، نيز مسئله اقتصادی است. مسئله ای که به نحو نمادين، کشور (هواپيما و کليه سرنشينان آن) را به ورطه سقوط می کشاند. به راستی چرا هيچکدام از اين عوام الناس دغدغه انديشگی ندارد؟ و سودای آزادی در سر نمی پرورد؟ و از ترکتازی سرهنگان در عرصه فرهنگ دلسوخته نيست؟ و غمخوار انديشه سوزی خرد ستيزان؟

دو) جناح راست معتقدست که آزادی خواهی جناح رقيب و مردم نادان و مهجوری که با ايشان همنوايی می کنند، چيزی جز ارضای بی بند و بار غرايض نيست. عجيب است که در فيلم حاتمی کيا نيز به محض فراهم آمدن زمينه برای باب خود بودن و چشيدن اندکی آزادی، نمادهای تبليغاتی جناح راست برای نمايش بی بند و باری جنسی (؟) تصوير می شود و دختر جوان حجاب برمی دارد و آرايش می کند.

سه) بنا بر فلسفه سياسی جناح راست، عوام محجور (ناقص عقل) و بنا بر اين نيازمند ولايتند. آدم های حاتمی کيا نيز عقل درست و حسابی ندارند. همه هرهری مذهبند. هر طرف برانيشان، می روند. از خود اراده و اختياری ندارند. بنده هوسند. با دست به دست شدن هواپيما، آنها نيز رنگ به رنگ می شوند. می بينيد؟ آنقدر بدبخت و ذليل که اگر کسی آنها را ولايت نکند، آب و علفشان را تامين نکند و از فساد بازشان ندارد، راهی بجز تباهی بر نمی گزينند.

چهار) خاستگاه طبقاتی جناح راست ايجاب می کند با پوپوليسم (عوام زدگی و قشری گری) از منافع خود پاسداری کند. اين عوام زدگی در ارتفاع پست به بارزترين شکل ديده می شود. نماد بی بند و باری در روابط جنسی (دو جنس) بی حجابی و آرايش بانوان است. آيا هر خانمی که به حجاب (يا چنين حجابی) اعتقاد ندارد، بی بند و بار محسوب می شود؟ آيا همه آزادی خواهان، می خواهند برای نوشيدن شراب آزاد باشند؟ آيا همه آنهايی که می خواهند با قاسم از کشور کوچ کنند، دلشان برای زدن کراوات تنگ شده است؟ به راستی اينها را بجز تحريک احساسات و عواطف مردم به سخيف ترين و ابزاری ترين شکل ممکن برای تعقيب منافع جناحی و طبقاتی، چه می توان ناميد؟

پنج) جناح راست با اتکا بر احساسات و هيجانات (فوايد پوپوليسم) است که می تواند اقتدار خود را حفظ کند و نه عقلانيت. بنابر اين واضح است که از گفتمان انتقادی وحشت دارد و مفر خود را در تقديس خشونت می بيند. حاتمی کيا نيز چه در آژانس شيشه ای و چه در ارتفاع پست، بنا بر هر دليل، کاری بجز تقديس خشونت نمی کند. اگر حاج کاظم آژانس شيشه ای برای نجات جان رزمنده ای بسيجی مجاز به اعمال خشونت است، قاسم هم به دليل تنگی معيشت، اجازه اعمال خشونت را از کارگردان دريافت می کند. گارد پرواز هم برای اعمال خشونت مجازست. بگذار همه کشته شوند، ولی نبايد از آرمان ها (؟) ذره ای عدول کرد. جان انسان ها، برخلاف نماد زيبای انتهايی فيلم (نمای درشت دست نوزاد)، برای کارگردان محترم ما هيچ اهميتی ندارد. هر هدفی می تواند مجوز گرفتن جان انسان ها را صادر نمايد. اينگونه است که انسان ها با بی رحمی در پای ايدئولوژی ها (و نه دين ها) ذبح می شوند.

شش) عليرغم اينکه مردم در فلسفه سياسی جناح راست وزنی ندارند، ولی به واسطه نياز طبقه حاکم به هيجانات آنها (پوپوليسم)، نه تنها هيچگاه اين موضوع را به صراحت بيان نمی کند بلکه دائماً شعار شعور مردم سر می دهد، مردم را ديندار می خواند (قليلی بی دينند)، پايبند به ارزش ها معرفی می کنند و به تظاهراتشان فخر می فروشند (پس چه کسانی رای می دهند؟). آدم های حاتمی کيا هم، در عين بدبختی، فلاکت و نکبتی که نثارشان می کند، باز هم مسلمانند. واقعاً از پس آنهمه توهين و تحقير و به لجن کشيدن انسانيت آنها، جايی هم برای مسلمانی باقی می ماند؟